U životima mnogih država i naroda, dvije decenije su kratak, neznatan period koji se gubi u njihovoj viševjekovnoj istoriji i postojanju. Taj period za Republiku Srpsku, koja je proglašena 9. januara 1992. godine, je mnogo. Period njenog nastanka, ratovanja, trpljenja, suočavanja sa pritiscima izvana i sukobima unutra, potvrđivanja, osporavanja i opstajanja.
U jesen 1990. godine, u BiH su održani prvi višestranački izbori na kojima su pobjedu odnijele nacionalne stranke – Stranka demokratske akcije (SDA), Srpska demokratska stranka (SDS) i Hrvatska demokratska zajednica (HDZ).
Situacija se radikalizuje kada poslanici SDA i HDZ-a 14. oktobra 1991. godine donose dvije rezolucije – jednu kojom proglašavaju suverenitet BiH i drugu odluku o raspisivanju referenduma o nezavisnosti BiH, kojom najavljuju povlačenje iz jugoslovenske federacije.
Zbog toga, 84 srpska poslanika 24. oktobra napuštaju BH Parlament i konstituišu Skupštinu srpskog naroda u BiH, koja raspisuje plebiscit o ostanku u Jugoslaviji. Srpski narod se na plebiscitu 9. i 10. novembra opredjeljuje za ostanak u Jugoslaviji.
Skupština srpskog naroda u BiH 9. januara 1992. godine u Sarajevu donosi Deklaraciju o proglašenju Republike srpskog naroda u BiH. Muslimani i Hrvati u BiH početkom marta 1992. godine organizuju referendum, izjašnjavaju se o nezavisnosti BiH. Srbi masovno odbijaju da u njemu učestvuju. Tenzije koje su pratile referendum dostižu vrhunac kada Sandžaklija Ramiz Delalić Ćelo ubija Srbina Nikolu Gardovića ispred Stare pravoslavne crkve na Baščaršiji, gdje je trebalo da se obavi vjenčanje njegovog sina.
Događaji počinju da se redaju filmskom brzinom. Za nekoliko sati, u cijelom Sarajevu podignute su barikade koje su čuvali naoružani Srbi na jednoj, a muslimani organizovani u Zelene beretke i Patriotsku ligu na drugoj strani. Krajnje eksplozivna situacija privremeno je smirena tokom noći 3. marta. Skupština srpskog naroda iz Sarajeva se premješta na Pale, koje će postati ratna prestonica Republike Srpske.
Evropska zajednica 6. aprila iste godine priznaje samostalnost BiH. U Sarajevu i drugim mjestima počinju oružani sukobi. Samo dan nakon što je Evropska zajednica priznala nezavisnost BiH, Skupština srpskog naroda BiH u Banjaluci proglašava nezavisnost Srpske Republike Bosne i Hercegovine. Biljana Plavšić i Nikola Koljević saopštavaju da su podnijeli ostavke na funkciju članova Predsjedništva BiH, čiji muslimansko-hrvatski ostatak u Sarajevu proglašava stanje neposredne ratne opasnosti.
Predsjedništvo SFRJ donosi odluku o povlačenju pripadnika JNA iz BiH do 19. maja, a Predsjedništvo BiH bez Srba proglašava Jugoslaviju, JNA i ostale srpske vojne formacije agresorima na Bosnu i Hercegovinu. Prilikom povlačenja konvoja Jugoslovenske narodne armije iz Sarajeva i Tuzle, ubijeno je na desetine vojnika. U to vrijeme, propada i prva realna šansa za mir i sprečavanje velikog krvoprolića u BiH, poznatija kao Kutiljerov plan. Prema tom dokumentu, BiH bi ostala u postojećim granicama kao jedinstvena država sa tri konstitutivne jedinice zasnovane na nacionalnom principu.
Alija Izetbegović Kutiljerov plan odbija. Predstavnici srpske i hrvatske zajednice Radovan Karadžić i Mate Boban 6. maja u Gracu postižu načelan dogovor o etničkoj podjeli BiH. Generalna skupština UN-a krajem maja 1992. godine prima BiH u članstvo Svjetske organizacije.
Tih dana, u centru Sarajeva u Ulici Vase Miskina, artiljerijska granata pada među građane koji su čekali u redu za hljeb, nakon čega Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija uvodi sankcije Saveznoj Republici Jugoslaviji.
Britanski list Indipendent kasnije objavljuje članak svog dopisnika iz Njujorka o povjerljivim izvještajima UNPROFOR-a iz Sarajeva da su masakri u Miskinovoj ulici, u kome je poginulo 16 civila, izvršili muslimani, kako bi pridobili svjetsko javno mnjenje za vojnu intervenciju u BiH.
Krajem juna 1992. godine, krnje Predsjedništvo BiH proglasilo je ratno stanje u BiH i očekivano za agresiju optužilo JNA, Srbiju i Crnu Goru, te ekstremiste Srpske demokratske stranke. Srpska strana, međutim, iznosi prve podatke da se u sastavu muslimanskih snaga bori 1.300 mudžahedina iz arapskih zemalja i 1.500 muslimana regrutovanih u Njemačkoj. Istovremeno, Skupština Srpske Republike Bosne i Hercegovine u avgustu u Banjaluci mijenja naziv Republike u Republika Srpska.
Republika Srpska ima svoju Vladu i monetu, novinsku agenciju SRNA i Srpsku radio-televiziju. Skupština Republike Srpske na Palama 18. decembra usvojila je Deklaraciju o završetku rata i uspostavila funkciju predsjednika Republike. Za prvog predsjednika Republike Srpske izabran je Radovan Karadžić.
Tokom 1992. godine, najveći dio Srba bježi na srpske teritorije u Bosni i Hercegovini. Mir je, međutim, odavno napustio BiH. Dok rat bjesni, kopredsjednici Ženevske konferencije Jugoslavije Sajrus Vens i lord Dejvid Oven pripremaju novi prijedlog o ustavnom uređenju BiH, prema kome bi BiH bila decentralizovana država sa sedam do deset regiona. Lideri Hrvata i muslimana Mate Boban i Alija Izetbegović početkom januara 1993. godine saglasili su se sa predloženim ustavnim principima, a Radovan Karadžić prihvata Vens-Ovenov plan, pod uslovom da ga u roku od sedam dana odobri Skupština Republike Srpske.
Narodna skupština Republike Srpske 3. aprila u Bileći usvaja Deklaraciju o nastavljanju mirovnog procesa, ali ne prihvata dio Vens-Ovenovog plana o mapama. Ne mareći za to, Savjet bezbjednosti UN-a 18. aprila usvaja Rezoluciju kojom se predviđa rigorozna ekonomska blokada Saveznoj Republici Jugoslaviji, ukoliko bosanski Srbi u roku od devet dana ne potpišu Vens-Ovenov mirovni plan. Ukoliko se najavljene sankcije protiv Srbije i Crne Gore primijene, Srbi će napustiti mirovne pregovore i konferenciju o bivšoj BiH, uzvratio je Karadžić.
Poslije neuspjelih razgovora i odbijanja Karadžića da potpiše Vens-Ovenov plan, poslanicima Skupštine Republike Srpske u Bijeljini 26. aprila 1993. godine u 2 časa iza ponoći stiže poruka s druge strane Drine: ''Prihvatite plan, preostala otvorena pitanja tzv. prelaznog aranžmana i mapa mogu uspješnije da budu rješavana planom, predviđenom procedurom, nego njegovim odbijanjem i nastavljanjem konfrontacija i krvoprolića. Dozvoljavamo sebi da imamo koliko i vi pravo da donosimo odluke od značaja za srpski narod i zato od vas zahtijevamo da uvažite naš kategoričan stav i prihvatite plan'', poručili su Milošević, Ćosić i Bulatović.
U svitanje, negdje oko šest sati, Parlament Srpske je jednoglasno odbio zahtjev da se potpiše mirovni plan. Taj dan, Jugoslaviji su uvedene nove sankcije. Ipak, priče o Vens-Ovenovom planu ne prestaju. Karadžić i tadašnji predsjednik Skupštine Momčilo Krajišnik prihvatili su prijedlog Miloševića i Skupštine Republike Srbije da Parlament Republike Srpske ponovo razmotri sve aspekte predloženog plana, uključujući i sva nova saznanja.
U međuvremenu se u Atini održava međunarodna konferencija o rješavanju bosanske krize, na kojoj osim domaćina grčkog premijera Konstantina Micotakisa, učestvuju Ćosić, Milošević, Bulatović i Tuđman i lideri triju etničkih zajednica u BiH, Karadžić, Boban i Izetbegović. Na toj konferenciji, Karadžić parafira Vens-Ovenov plan, pod uslovom da to podrži i Skupština Republike Srpske.
Parlament Republike Srpske na Jahorini 5. i 6. maja, nakon 17 časova rasprave i bez obzira na to što su ih u suprotno lično ubjeđivali Micotakis, Milošević i Bulatović, odbija da verifikuje potpis na Vens-Ovenov plan.
Skupština Republike Srpske odluku o Vens-Ovenovom planu prepustila je narodu, koji ga je 16. i 17. maja na referendumu odbacio. Vlada Srbije, kao odgovor na odluku Skupštine Republike Srpske, zatvara granicu prema BiH.
SB UN je tokom 1993. godine usvojio novu Rezoluciju u kojoj objavljuje da se Sarajevo, Tuzla, Žepa, Goražde, Bihać, kao i Srebrenica, tretiraju kao zaštićene zone od svih strana u sukobu. General Ratko Mladić, komandant Vojske Republike Srpske i general Sefer Halilović, komandant Armije BiH, potpisali su Sporazum o primirju na cijeloj teritoriji BiH i Sporazum o uspostavljanju bezbjednosnih zona u Srebrenici, Žepi i Goraždu. I pored toga, dolazi do žestokih sukoba srpskih snaga i Armije BiH u Srebrenici, a Savjet bezbjednosti usvaja novu Rezoluciju u kojoj optužuje srpsku stranu i Saveznu Republiku Jugoslaviju za nastavljanje namjernih oružanih napada i granatiranje civilnog stanovništva. Od srpske vojske se takođe zahtijeva trenutno povlačenje sa područja u okolini Srebrenice.
Ministri inostranih poslova SAD-a, Velike Britanije, Rusije, Francuske i Španije usvojili su 23. maja 1993. godine u Vašingtonu Akcioni program za ostvarenje mira u BiH. U programu se, između ostalog, predviđalo upućivanje međunarodnih posmatrača na granicu između Jugoslavije i BiH, između Hrvatske i BiH, osnivanje Međunarodnog suda za ratne zločine počinjene na teritoriji bivše Jugoslavije, uvođenje sankcija protiv Hrvatske ukoliko nastavi da pruža podršku snagama bosanskih Hrvata.
U Ženevi je potom počela prva runda novih pregovora o rješenju bosanske krize, uz učešće Miloševića, Tuđmana i Izetbegovića, kopredsjednika Konferencije o bivšoj Jugoslaviji Dejvida Ovena i Torvalda Stoltenberga. Milošević i Tuđman iznijeli su zajedničku inicijativu za temeljnu reviziju Vens-Ovenovog plana, koja između ostalog sadrži prijedloge o podjeli BiH na tri provincije – srpsku, hrvatsku i muslimansku u okviru zajedničke konfederalne ili federalne države Bosne i Hercegovine.
U pregovorima u Ženevi, nešto kasnije, sve tri strane prihvatile su kompromisni prijedlog Ovena i Stoltenberga o stvaranju unije triju republika BiH.
Krajem novembra, započeti su novi mirovni pregovori o BiH sa najviše učesnika do tada. Srpska i hrvatska strana pristale su da 33,3% teritorije Bosne i Hercegovine pripadne muslimanima u njihovoj budućoj republici. Muslimanska strana pristala je na procenat, ali joj je bio sporan kvalitet ponuđenih teritorija. Srbi su potom odlučili da povuku svoju ponudu o teritorijalnim ustupcima, zahtijevajući od međunarodne zajednice da se ukinu sankcije i prestanu prijetnje Srbima.
U januaru 1994. godine, lideri 16 zemalja članica NATO-a najavljuju da su spremni da izvrše vazdušne napade kako bi spriječili dalje stezanje Sarajeva, zaštićenih zona i drugih ugroženih područja u BiH.
Istovremeno, Butros Gali, generalni sekretar UN-a, ovlastio je Jasušija Akašija, šefa Civilne misije UNPROFOR-a za bivšu Jugoslaviju, da po potrebi zatraži podršku Vazdušnih snaga NATO-a u operaciji otvaranja aerodroma u Tuzli i puteva za Srebrenicu i Žepu. Vrhovna komanda Vojske Republike Srpske donosi odluku o opštoj mobilizaciji cjelokupnog stanovništva sposobnog za vojnu službu ili rad.
A onda su se 05. februara desile Markale. Eksplozija minobacačke granate ispaljene na tržnicu Markale u Sarajevu izazvala je smrt 68 lica, dok je oko 200 lica povrijeđeno. Izetbegović je za napad odmah optužio Srbe, dok je general Manojlo Milovanović, načelnik Glavnog štaba VRS odbacio ove optužbe, zahtijevajući da se formira mješovita ekspertska grupa koja bi ispitala slučaj.
Komandant UNPROFOR-a Majkl Rouz izjavio je da poslije analize kratera eksperti UNPROFOR-a nisu bili u mogućnosti da kažu koja strana je ispalila granatu na Markale. Granatu je mogla da ispali bilo koja strana, navedeno je u izvještaju Komisije Ujedinjenih nacija.
Republika Srpska prihvata rusku inicijativu za rješavanje krize oko Sarajeva. Ruski bataljon stiže u Lukavicu, a Vojska Republike Srpske povlači teško naoružanje iz okoline Sarajeva. Međutim, ostaje sporno Goražde, pa 10. i 11. aprila, uz obrazloženje da se želi spriječiti napredovanje srpskih snaga i pružiti bliska vazdušna podrška UNPROFOR-u, počeli su vazdušni napadi na srpske položaje u okolini tog grada.
Nakon propalih pokušaja Evropske zajednice da donese mir u BIH, u aprilu 1994. godine na scenu stupa Kontakt-grupa, koju čine predstavnici Amerike, Rusije, Njemačke, Velike Britanije i Francuske. U Ženevi, 05. jula, Kontakt grupa otvara Bosanski paket i predstavlja mape teritorijalnog razgraničenja po formuli 49:51, ostavljajući sukobljenim stranama dvije sedmice da se izjasne o predloženim rješenjima.
Muslimani i Hrvati su prije roka rekli DA, dok Republika Srpska plan ne prihvata bezuslovno. Karadžić smatra da su predložene mape ponižavajuće, pošto razbijaju teritorijalni kontinuitet Republike Srpske i potpuno onemogućavaju opstanak Srba u BIH, kako je rekao. Skupština Republike Srpske 03. avgusta na Palama donosi odluku o raspisivanju referenduma 27. i 28. avgusta, na kome će narod Republike Srpske donijeti konačnu odluku o mirovnom planu.
Dan poslije, jugoslovenska Vlada optužuje rukovodstvo Republike Srpske da je počinila najteži akt protiv Jugoslavije, srpskog i crnogorskog naroda. Milošević prekida sve političke i ekonomske odnose sa Republikom Srpskom. Granica na Drini se zatvara, a Jugoslavija prekida i telefonske veze sa Republikom Srpskom. Sama Jugoslavija za sve biva nagrađena djelimičnom suspenzijom sankcija, otvoren je aerodrom u Beogradu.
Srbi u Republici Srpskoj su 5. avgusta ponovo izloženi vazdušnim napadima NATO-a u okolini Sarajeva. Krajem 1994. godine, Kontakt-grupa usvaja revidirani mirovni plan za BiH. Princip teritorijalne podjele ostaje isti, ali se predviđa mijenjanje teritorijalnog prijedloga.
Karadžić pokušava da preuzme inicijativu i poziva bivšeg američkog predsjednika Džimija Kartera da posreduje u pregovorima. Karter postiže sporazum o četvoromjesečnom prekidu dejstava, s tim da se za to vrijeme pregovara o sveobuhvatnom mirovnom sporazumu sa prijedlogom Kontakt-grupe kao osnovom za pregovore o svim temeljima. Zaključeno je da u konačnom sporazumu sve mora biti dogovoreno, u protivnom – ništa nije dogovoreno.
Mir u BiH bio je još daleko. VRS je osvojila Srebrenicu 11. jula, do tada zonu pod zaštitom UN-a. Srebrenica kasnije postaje sinonim stradanja muslimana tokom rata u BiH, a pod optužbom za ubistva hiljada muslimanskih vojnika i civila, Haški tribunal podigao je više optužnica protiv predstavnika civilnih i vojnih vlasti Republike Srpske.
Nekako u isto vrijeme traje hrvatska ofanziva na zapadni dio Republike Srpske, hrvatska akcija “Oluja” na Kninsku krajinu, a potom i na istočnu Slavoniju, Baranju i istočni Srem. Kolona od 150.000 izbjeglica iz Republike Srpske Krajine svila se prema Republici Srpskoj i dalje prema Jugoslaviji.
Krajem avgusta, u centru Sarajeva ponovo se dešavaju Markale. Od eksplozije granate nedaleko od te pijace poginulo je 37 i ranjeno 86 ljudi. Muslimanski mediji su za masakr odmah optužili srpsku stranu. General Mladić demantuje optužbe, a komanda UNPROFOR-a tvrdi da je napad izveden sa položaja bosanskih Srba.
Tog ljeta, u pregovorima o bosanskoj krizi, Amerikanci preuzimaju vodeću ulogu, a rukovodstvo Republike Srpske da svoj nastup u mirovnim pregovorima u potpunosti usaglasi sa Saveznom Republikom Jugoslavijom.
Početkom septembra 1995. godine, predstavnici Hrvatske, Savezne Republike Jugoslavije i bosanske Vlade, u Ženevi su usvojili Sporazum o osnovnim principima za uređenje BiH. Usaglašeno je da će BiH, kao nezavisna država, biti sastavljena od dva entiteta – Federacije BiH i Republike Srpske. Prvom entitetu će pripasti 51% teritorije, drugom preostalih 49%.
Pregovore o miru u Bosni u potpunosti preuzima Amerikanac Ričard Holbruk koji neprestano krstari između Miloševića, Tuđmana i Izetbegovića. I dok traje Holbrukova šatl diplomatija, Hrvati i muslimani počinju nove ofanzive na srpske teritorije i zauzimaju Vozuću, dio Ozrena, srpske opštine na zapadu Republike Srpske i kreću prema Banjaluci, gdje se zaustavljaju.
Konačno, u minut poslije ponoći, 12. oktobra stupio je na snagu Sporazum o prekidu vatre i svih neprijateljskih vojnih dejstava na cijeloj teritoriji BiH. Mir je bio na vidiku, kao i konačno mirovno rješenje za Bosnu i Hercegovinu.
Poslije dvadesetodnevnih razgovora u Dejtonu, parafiran je Opšti okvirni sporazum o miru u Bosni i Hercegovini, kao i 12 aneksa koji predstavljaju sastavni dio sporazuma. Tri dana kasnije, rukovodstvo Republike Srpske u Beogradu je, uprkos nekim bolnim rješenjima za Republiku Srpsku, kako je tada navedeno, prihvatilo Sporazum iz Dejtona.
U Jelisejskoj palati u Parizu, 14. decembra, Milošević, Tuđman i Izetbegović potpisali su Opšti okvirni sporazum o miru u BiH i njegove anekse. Republika Srpska je tada konačno ozvaničila svoje postojanje.
Izvor: rtvbn.com
