Prolazeći kroz Bijeljinu 1664. godine turski putopisac Evlija Čelebija, u svom poznatom djelu Sijahatnama (Putopis), o Bijeljini je, pored ostalog zapisao i ovo: To je mejsto puno bašči i zelenila u kojem hiljade ptica svojom melodijom osvježava ljudsku dušu”.
Danas, nažalost, tih bašči nema, niti čestog umilnog ptičijeg pojanja, ali ima priča o njima i uspomena koje pokušavamo da oživimo…
Srbi se u gradove u staroj Bosni doseljavaju tek od 1859. godine, nakon Hatišerifa, ili takozvane Đulhane, kada se pod pritiskom zapadnih sila Turska malo liberalizuje. Tako je i sa Bijeljinom, a Stara srpska čaršija nastaje u današnjoj ulici Svetog Save, najznačajnijoj srpskoj ulici, gdje se gradi i prva pravoslavna crkva.
“Prvi put se pominje, tačnije sam početa gradnje, može se naći u spisima jednog austro-ugarskog špijuna, koji je prolazio kroz Bijeljinu 1867, gdje stoji da je njena gradnja počela na današnjoj lokaciji. 1892 je osvještana, znači 5 godina je trajala izgradnja. Vladika zvornički Dionisije je osvještao za Đurđevdan. Na današnjoj lokaciji postoji dakle 148 godina”, pojašnjava Zoran Midanović, kustos istoričar u Muzeju Semberije.
Urbana legenda kaže da je izvjesna hanumica Osmanbegović, iz bijeljinske begovske porodice, poklonila zemlju za izgradnju crkve.
U njenoj neposrednoj blizini je bila Mitropolija, gdje je stanovalo sveštenstvo. Preko puta crkve, od 1838 godine, bila je Srpska osnovna škola, današnja Sveti Sava. 1902. godine dobila je današnji izgled, što je koštalo tadašnjih 70.000 kruna.
“To su zaista bila ogromna sredstva. To bi se danas pretvoreno mjerilo u milionima maraka. Obezbijedila ih je Srpska pravoslavna opština i lokalni bogati Srbi. Izraditelj je bio Peter Faf, Nijemac iz Novog Sela. Od 1902.-1918. godine postoji kao Srpska škola, kada za vrijeme Kraljevine Jugoslavije postaje Komunalna škola, kao i ona do Muzeja Semberije. Od 1919.-1926. dograđuje se tadašnja bijeljinska Gimnazija, tako da je ovdje bio centar bijeljinskog školstva poslednjih više od 100 godina”, navodi Midanović.
Djeca iz svih viđenijih porodica pohađala su Srpsku školu, odnosno Gimnaziju. Tu je službovao i Jovan Dučić od 1893.-1894. godine.
“Međutim, pošto je napisao jednu pjesmu koja se zvala “Bosna” u kojoj je navodio da je Bosna sirotica koja je pod tuđinskom upravom, ekspedovan je u “bosanski Sibir”, kako su tada zvali Livno. Ko god je bio kažnjen u Bosni da više ne može da radi svoj posao, slat je u taj tzv. “bosanski Sibir”” precizan je Midanović.
U međuvremenu je postavio predstavu Svetislav i Mileva, Jovana Sterije Popovića, koja je odigrana za Svetog Savu 1894. u starom Hotelu “Drina”, ali i ostavio čuvenu bijeljinsku legendu o njegovoj nesrećnoj ljubavi sa prvom bijeljisnkom pjesnikinjom Magdalenom Živanović, u čijoj roditeljskoj kući je stanovao.
Ovu školu je pohađao i Rodoljub Čolaković, slavni komunistički revolucionar, prvi predsjednik Vlade BiH posle 1945.
“Prva generacija je imala samo 30-tak gimnazijalaca, ali je to bilo sasvim dovoljno. Tako da je Gimnazija prošle godine proslavila 100 godina, što je zaista rijedak jubilej, pogotovo na balkanskim prostorima”.
Preko puta Crkve i Stare srpske škole bila je čuvena bijeljinska srpska kafana “Zvijezda”. Midanović o njoj kaže:
“Samo da napomenemo da je stari tok Dašnice išao od Gvozdevića, pored današnje zgrade “Bleda”, kroz ulicu Miloša Obilića i ulivao se kod sadašnjeg Ministarstva poljprivrede. Kod kafane je bio jedan mostić, a preko puta ta čuvena kafana. Ljudi su svraćali posle liturgije, bila je to dugo jedina i najstarija srpska kafana u Bijeljini.”
Prva kafana nastaje oko 1865. godine, a na njenim temeljima niče nova 1871. i njen vlasnik je Savo Petrović zvani Zvijezda, sin prvobitnog vlasnika Đoke Petrovića. Stara „Zvijezda“ imala je sprat sa „musafir odajama“ gdje su odsjedali putnici namjernici.
Pored kuvanih ili jela po narudžbi, u svakoj sobi je, pored ležaja od gvozdenog kreveta, na raspolaganju bio: stojeći gvozdeni umivaonik, lavor, bokal s vodom za piće, kanta vode za umivanje, peškir. Nova „Zvijezda“ je imala dvije sale, a između njih su bila harmonika vrata.
Tu se okupljao gro svijeta što iz grada, što iz sela, a kafana je bila mjesto stecište važnih događaja iz istorije grada. Tako je 1899. godine na inicijativu viđenijih građana i vjernika u njoj održana Osnivačka skupština Srpskog pjevačkog crkvenog društva „Srbadija“ u kome je prilikom osnivanja bilo oko 40 muških i ženskih glasova.
“Vjerovatno su ljudi čuli i za potpisivanje Konkordata, tj. sporazuma tadašnje Vlade Kraljevine Jugoslavije sa Vatikanom u pogledu vjerskih prava Katoličke crkve. Zavjerenici Srbi koji su se tome protivili u ovoj kafani su 1937. godine održali čuveni protestni miting.
Žandarmerija je intervenisala, protestni miting se pretvorio u krvave demonstracije. Ranjeno više demonstranata i žandarma, bilo je i mrtvih. Konkordat je ipak potpisan i davao je Katoličkoj crkvi pravo da bude “država u državi”.”
Kafana je postojala skoro jedan vijek. Bila je sagrađena od cigle proizvedene u Devaldovoj ciglani, na Pet jezera. Od 1936. godine, što je bilo rijetko u gradu, u kafani su se vijesti i muzika mogli čuti sa novog „Filips“ radija.
Srušena je između dva svjetska rata. Pored “Zvijezde”, omiljene kafane Bijeljinaca bile su Kafana u Parku, te kafana “Zora”, u bijelim soliterima, koja je dugo godina radila.
“Ona je dugo bila središte boemskog života u Bijeljini. A da ne pominjemo Gradsku kafanu u zgradi opštine, koja je ukinuta 1992. godine. Bila je u strogom centru grada i bila je pojam. Tadašnji bijeljinski intelektualci su se tu skupljali, bio je tu bilijar, čuvene pogačice, tako da je bila i za djecu i za odrasle”, kaže kustos-istoričar u Muzeju Semberije.
Ulica Svetog Save je do 1992. nosila naziv “Čika Jova Zmaj”, kao i Gradsko obdanište koje se u njoj nalazi.
“Ono je napravljeno, ako se ne varam u drugoj polovini 70-tih, tada se zvalo Hajrija Jahić, po sestri narodnog heroja Fadila Jahića Španca.”
Ulica Svetog Save vodi od spomenika Vojislava Kecmanovića Đede, do kružnog toka na Dizdarević placu. Nastanjivale su je uglavnom stare srpske trgovačke porodice Mitrinovići, Živanovići, Popovići, Nastasići, Pajkanovići, tu je i kuća Jakova Seme, jevreja, čuvenog sajdžije do II svjetskog rata…
Dešavanja u Bijeljini
Izvor: rtvbn.com