Na današnji dan – 30. maj

Danas je utorak, 30. maj, 150. dan 2023. Do kraja godine ima 215 dana.

1431. – Na lomači spaljena francuska nacionalna junakinja Jovanka Orleanka, poslije procesa pred engleskim crkvenim sudom u Ruanu, na kojem se držala izuzetno hrabro. Na smrt je osuđena pod optužbom da je jeretik i vještica. Tokom Stogodišnjeg rata pridobila je francuskog kralja Šarla Sedmog – ubijedivši ga da su joj „glasovi s neba“ naredili da spase Francusku – za oslobađanje Orleana i 1429. je na čelu odreda od oko 800 ljudi natjerala Engleze da obustave opsadu grada. Potukla ih je i kod Poatjea, a Šarla Sedmog odvela u Rems, gdje je krunisan. Burgunđani su je zarobili u maju 1430. i prodali Englezima. Bijes Francuza zbog njenog mučeništva i patriotsko oduševljenje koje je probudila omogućili su protjerivanje Engleza iz Francuske i 1453. završetak Stogodišnjeg rata.

1434. – Koaliciona armija Svetog Rimskog carstva od 25.000 vojnika u bici kod Lipana porazila vojsku taborita, borbene ljevice husitskog pokreta, koja je imala 18.000 boraca. Porazom sljedbenika češkog vjerskog reformatora i rektora Univerziteta u Pragu Jana Husa /spaljenog 1415. na lomači pod optužbom da je jeretik/, koji se borio protiv njemačkog uticaja u Češkoj i zloupotreba i besramnog bogaćenja rimokatoličke crkve, propala je zanosna ideja srednjovjekovne hrišćanske revolucije, ideja pravde i socijalne jednakosti.

1498. – Španski moreplovac italijanskog porijekla Kristofor Kolumbo isplovio sa šest brodova iz španske luke Sanlukar na treće putovanje u Novi svijet, tokom kojeg je otkrio Trinidad i obale Južne Amerike.

1536. – Engleski kralj Henri Osmi vjenčao se sa trećom ženom DŽejn Sejmor, samo 11 dana pošto je na gubilište poslao drugu suprugu Anu Bolen.

1574. – Umro francuski kralj Šarl Deveti, poslije čijeg su dolaska na prijesto 1560. godine počeli vjerski ratovi rimokatolika i hugenota. Na nagovor majke Katarine de Mediči, koja je djelovala u dogovoru sa papom Grgurom Trinaestim, odobrio je 1572. pokolj hugenota u Vartolomejskoj noći.

1593. – Engleski pisac Kristofer Marlo, koji je usavršio pisanje u jampskom desetercu i izuzetno uticao na Viljema Šekspira, ubijen je na misteriozan način u jednoj londonskoj taverni. NJegove tragedije prikazuju žudnju za vlašću, odlikuju se zvučnom retorikom i na mahove poetskim žarom. Djela: „Tamerlan Veliki“, „Dr Faustus“, „Jevrejin sa Malte“, „Edvard Drugi“.

1640. – Umro flamanski slikar Peter Paul Rubens, jedan od najvećih majstora baroka, koji je sjedinio najbolje tradicije sjevernjačkog i italijanskog slikarstva. Stvorio je slike pune dramatike, patosa, čulnosti, raskoši kostima i sjaja boja. Radio je istorijske, vjerske i mitološke kompozicije, seoske i galantne scene, portrete i pejzaže. Živio je pretežno u Antverpenu, ali je radio i u Francuskoj i Španiji, gdje je uticao na španskog slikara Dijega Rodrigesa de Silvu Velaskesa. Pošto je imao veliki broj porudžbina, često slika ogromnih dimenzija, dio posla je prepuštao učenicima, među kojima su najznačajniji flamanski slikari Anton Van Dajk i Jakov Jordans.

1744. – Umro engleski pisac Aleksander Poup, predstavnik klasicizma u engleskoj poeziji, koji je na engleski jezik preveo grčke epove „Ilijadu“ i „Odiseju“. Djela: poeme „Esej o čovjeku“, spjev „O kritici“, satirični ep „O gluposti“ , komično-herojski spjev „Otmica uvojka“.

1778. – Umro francuski filozof, pisac i istoričar Fransoa Volter, prosvjetitelj i jedan od najslobodoumnijih duhova Evrope 18. vijeka, veliki protivnik klerikalizma, ali ne i ateista. Bio je saradnik čuvene „Enciklopedije“. Dugo je živio u izgnanstvu, izvjesno vrijeme i na dvoru pruskog kralja Fridriha Drugog Velikog, potom u Ferneju u Švajcarskoj. Djela: filozofski romani „Kandid“, „Zadig“, „Mikromegas“, epopeje „Anrijada“, „Djevica Orleanska“, istorijska djela „Vijek Luja Četrnaestog“, „Ogled o običajima i duhu nacija“, „Istorija Karla Dvanaestog“, tragedije „Edip“, „Brut“, „Zaira“, „Cezar“, „Meropa“, „Tankred“, komedije „Senjorsko pravo“, „Nanina“, filozofski spisi „Traktat o metafizici“, „Rasprava o čovjeku“, „Filozofski rječnik“, „Filozofska pisma“.

1814. – Rođen ruski revolucionar Mihail Aleksandrovič Bakunjin, najznačajniji mislilac anarhizma. Poslije vojne akademije služio je dvije godine u gardi, a zatim je od 1841. do 1847. putovao po NJemačkoj, Francuskoj i Švajcarskoj, istupajući protiv carskog samodržavlja i kmetstva u Rusiji. Carska vlada mu je naredila da se vrati u zemlju, a kad je to odbio – lišila ga je plemićke titule i oduzela svu imovinu. U revoluciji 1848. učestvovao je u praškom ustanku, a 1849. je rukovodio ustankom u Drezdenu. Poslije propasti ustanka uhapšen je i osuđen na smrt, ali mu je kazna zamijenjena doživotnom robijom, poslije čega je izručen ruskim vlastima i prognan u Sibir. Odatle je uspio da pobjegne i u zapadnoj Evropi se povezao s tajnom organizacijom ruskih revolucionarnih demokrata „Zemlja i sloboda“, a 1869. je osnovao tajnu organizaciju „Alijansa socijalističke demokratije“. Na Haškom kongresu 1872. je isključen iz Prve internacionale. Djela: „Državnost i anarhija“, „Knutogermanska imperija i socijalna revolucija“.

1848. – SAD i Meksiko ratifikovali sporazum – potpisan u februaru 1848. poslije poraza Meksikanaca u američko-meksičkom ratu – prema kojem su, kao naknadu za 15 miliona dolara, u sastav SAD ušle meksičke teritorije Novi Meksiko, Kalifornija, dijelovi Nevade, Jute, Arizone i Kolorada.

1876. – Zbačen turski sultan Abdul Azis, a na prijesto je stupio njegov nećak sultan Murat Peti.

1909. – Rođen američki klarinetista i kompozitor Bendžamin Dejvid Gudmen, poznat kao Beni Gudmen, jedan od prvih bijelih muzičara koji se usprotivio rasnoj segregaciji. Osnovao je 1934. džez orkestar u koji je pozvao i crne muzičare. Snimio je desetak filmova, a bavio se i klasičnom muzikom – snimio je koncert za klarinet Vofganga Amadeusa Mocarta i svirao sa simfonijskim orkestrima.

1912. – Umro američki pilot i konstruktor aviona Vilbur Rajt, pionir avijacije, koji je 1903. sa bratom Orvilom, u avionu njihove izrade, izveo prvi let u istoriji vazduhoplovstva. Let je trajao 59 sekundi i avion je preletio 285 metara. Braća Rajt su već 1905. konstruisala avion koji je preletio 39 kilometara. Osnovali su 1909. „Ameriken Rajt kompani“ za proizvodnju aviona i iste godine vojsci SAD isporučili prvi borbeni avion „signal korps prvi“.

1913. – U Lodonu potpisan mirovni ugovor poraženog Otomanskog carstva sa Srbijom, Crnom Gorom, Grčkom i Bugarskom, čime je okončan Prvi balkanski rat. Srbija je dobila Vardarsku, Bugarska Pirinsku, a Grčka Egejsku Makedoniju. Prvi balkanski rat bio je posljednja faza u oslobodilačkoj borbi balkanskih naroda protiv turske vlasti, ali su ubrzo pojedine balkanske države ispoljile zavojevačke težnje i izbio je Drugi balkanski rat dojučerašnjih saveznika – iznenadnim napadom Bugarske na Srbiju u noći između 29. i 30. juna 1913. U tom ratu, u koji se uključila i Rumunija, Bugarskoj je nanesen težak poraz.

1918. – Umro ruski filozof i estetičar Georgij Valentinovič Plehanov, jedan od osnivača prve ruske socijaldemokratske organizacije i Druge internacionale. Djela: „Razvitak monističkog pogleda na svijet“, „Naša razmimoilaženja“, „Anarhizam i socijalizam“, „Prilozi istoriji materijalizma“, „O ulozi ličnosti u istoriji“, „Osnovna pitanja marksizma“, „Pisma bez adrese“, „Umjetnost i društveni život“, „Književni pogledi V. G. Belinskog“, „Estetska teorija N. D. Černiševskog“, „Dobroljubov i Ostrovski“, „Karl Marks i Lav Tolstoj“.

1923. – Svepravoslavni kongres u Carigradu usvojio kalendar naučnika Milutina Milankovića.

1938. – Prvi put otvoren jugoslovenski paviljon na Venecijanskom bijenalu, komesar izložbe Milan Kašanin.

1942. – Britansko ratno vazduhoplovstvo RAF je sa 1.047 aviona bombardovalo njemački grad Keln, što je bio prvi bombarderski napad RAF-a s više od hiljadu letjelica u Drugom svjetskom ratu.

1944. – Britanska vlada u Drugom svjetskom ratu zvanično obustavila pomoć četnicima Draže Mihailovića.

1945. – Rođen Pero Zubac, književnik, novinar i scenarista, urednik časopisa „Polja“, „Detinjstvo“, „Vitez“, urednik Kulturno-umetničkog programa i Programa za decu i mlade Televizije Novi Sad.

1956. – Jugoslovenska državno-partijska delegacija na čelu sa Josipom Brozom doputovala u SSSR i tokom posjete su u razgovorima sa sovjetskim rukovodstvom potvrđena načela Beogradske deklaracije iz 1955, kojom je premošćen raskol dviju zemalja započet 1948. napadima na Jugoslaviju i njeno rukovodstvo. U Moskovskoj deklaraciji o odnosima Saveza komunista Jugoslavije i Komunističke partije SSSR istaknuto je da će biti nastavljena saradnja dviju vladajućih partija, u skladu s načelom o različitim putevima socijalističkog razvoja i utvrđeno da se saradnja mora zasnivati na dobrovoljnosti i ravnopravnosti.

1960. – Umro ruski pisac Boris Leonidovič Pasternak, dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1958, oštar kritičar boljševičke diktature, čija je duboko intimna intelektualna lirika djelovala prekretnički i na rusku i na svjetsku poeziju. Proganjan je u vrijeme totalitarnog režima Josifa Staljina, ali ni kasnije nije bio miljenik vlasti. Odrastao u intelektualnoj sredini, počeo je da stvara u krugu futurističke grupe „Centrifuga“ i Lefu. Uprkos bliskosti sa futuristima nije prihvatio njihovu revolucionarnu angažovanost. Teme prve i druge ruske revolucije oblikovao je u poemama kao tragediju intelektualaca u istorijskim turbulencijama. Bio je opčinjen Hristovim putem stradanja i slave, Hrista-žrtve i Hrista-sudije. Zbirka pjesama simboličnog naziva „Iznad barijera“ kao da je odredila karakter njegove poezije, tematski apolitične, bogate metaforama, koja stvara utisak disharmonije i nemira, a zbirkom „Brat moj – život“ uvrstio se među klasike evropske poezije 20. vijeka. Najveći uspjeh kod publike i književne kritike donio mu je roman „Doktor Živago“, objavljen u inostranstvu, poslije čega su ga izbacili iz ruskog Saveza pisaca. U SSSR-u je „Doktor Živago“ štampan tek 1988. Iskazao se i kao teoretičar književnosti i sjajan prevodilac Viljema Šekspira, Johana Volfganga Getea, Šandora Petefija i gruzijskih pjesnika. NJegova filozofska lirika snažno je uticala na mnoge ruske, evropske i američke pjesnike. Ostala djela: roman u stihovima „Spektorski“, zbirke pjesama i poeme „Blizanac u oblacima“, „Teme i varijacije“, „Poručnik Šmit“, „Devetsto peta godina“, „Uzvišena bolest“, „Drugo rođenje“, „Kad se razvedri“, „Umjetnik“, pripovijetke „Djetinjstvo Liversove“, „Povijest“, autobiografije „Zaštitna povelja“, „LJudi i situacije“, drama „Slijepa ljepotica“.

1961. – U zasjedi blizu Siudad Truhilja ubijen dominikanski diktator generalisimus Rafael Leonidas Truhiljo Molina. Dominikanskom Republikom je kao američki štićenik, surovo gušeći opoziciju, vladao od 1930.

1973. – Zapadna NJemačka i Čehoslovačka postigle dogovor o normalizaciji odnosa, okončavši 32-godišnje neprijateljstvo.

1975. – Osnovana Evropska svemirska agencija /ESA/.

1981. – U Bangladešu u pokušaju državnog udara ubijen predsjednik Ziaur Rahman. Zavjerenike je predvodio general Mohamed Abdul Manzur, ali je pokušaj udara suzbijen 1. juna, Manzur je uhapšen i ubijen pod misterioznim okolnostima, a dužnost šefa države je preuzeo potpredsjednik Abdus Satar.

1987. – Gomila bijesnih seljaka, pripadnika niže kaste, masakrirala je najmanje 42 člana porodica zemljoposjedničke više kaste u indijskoj istočnoj državi Bihar.

1992. – Savjet bezbjednosti UN usvojio Rezoluciju kojom su nametnute sankcije SR Jugoslaviji, pod optužbom da snosi najveću odgovornost za građanski rat u BiH.

1994. – Preminuo srpski fizičar i hemičar Pavle Savić, jedan od pronalazača procesa nuklearne fisije, profesor Beogradskog univerziteta, predsjednik Srpske akademije nauka i umjetnosti od 1971. do 1981. Svjetski poznat naučnik je postao kad je s Irenom Žolio Kiri 1937. i 1938. otkrio izotope poznatih elemenata bombardovanjem atoma urana sporim neutronima. Rezultat je bio neočekivan i epohalan – otkriveni su i elementi srednje atomske mase, a ne samo tzv. transuranski elementi kako se očekivalo, a drugi naučnici su ponavljanjem tog eksperimenta ustanovili da je bombardovanje neutronima proizvelo cijepanje jezgra atoma urana. U Drugom svjetskom ratu je od početka bio u Narodnooslobodilačkoj borbi, 1942. je izabran za potpredsjednika na Prvom zasjedanju AVNOJ-a, a poslije rata je organizovao Institut za nuklearne nauke u Vinči kod Beograda.

1994. – Izrael oslobodio stotine palestinskih zatvorenika, što je bio dio sporazuma o palestinskoj autonomiji, postignutog s Palestinskom oslobodilačkom organizacijom.

1995. – Rusija formalizovala odnose sa NATO, ali je ponovila upozorenje da bi širenje zapadnog vojnog saveza na istok moglo da podijeli Evropu.

1998. – U sjevernoj avganistanskoj provinciji Tahar u toku zemljotresa poginulo najmanje 3.000 ljudi.

1999. – Avioni NATO kod Varvarina sa četiri projektila, ispaljena u razmaku manjem od pet minuta, srušili most preko Velike Morave i ubili najmanje 11 civila, među kojima 16-godišnju Sanju Milenković, jednog od najtalentovanijih mladih matematičara u svijetu. Napad je otpočeo u 13.25 časova, pri vedrom vremenu, a most je zbog pijačnog dana u Varvarinu bio pun ljudi. U istom napadu ubijen je i protojerej-stavrofor Milivoj Ćirić, prva žrtva NATO agresije među sveštenstvom Srpske pravoslave crkve, koji je usmrćen na pragu obližnje crkve Uspenja presvete Bogorodice.

1999. – U napadu NATO avijacije na konvoj britanskih, italijanskih i portugalskih novinara na putu Prizren-Brezovica ubijen vozač Nebojša Radojević.

1999. – U Minsku poginula najmanje 54 čovjeka u stampedu nekoliko hiljada, mahom mladih žitelja glavnog grada Bjelorusije, koji su po okončanju koncerta rok muzike jurnuli u ulaz stanice podzemne željeznice da se spasu od iznenadne provale oblaka.

2001. – NJemački parlament donio odluku da se deblokira isplata nadoknada žrtvama prinudnog rada tokom Drugog svjetskog rata, zbog patnji koje su doživjeli tokom nacističkog režima.

2003. – Srbija i Crna Gora ukinula je vize za ulazak i boravak u SCG za državljane više razvijenih zemalja – članica EU ili kandidata za EU, SAD i drugih.

2008. – Županijski sud u Zagrebu oslobodio je Rahima Ademija optužbi za ratne zločine protiv srpskih civila u vojnoj akciji „Medački džep“, dok je drugooptuženi Mirko Norac osuđen na sedam godina zatvora. Postupak protiv njih hrvatsko pravosuđe preuzelo je od Haškog suda.

2012. – Specijalni tribunal za Sijera Leone osudio je na 50 godina zatvora bivšeg predsjednika Liberije Čarlsa Tejlora za ratne zločine i zločine protiv čovječnosti tokom građanskog rata u Sijera Leoneu od 1991. do 2002. u kojem je poginulo 120.000 ljudi. Tejlor je prvi bivši šef države osuđen pred međunarodnim sudom zbog ratnih zločina i zločina protiv čovječnosti.

Dešavanja u Bijeljini
Izvor: desavanjaubijeljini.com